گِل‌بَرِه چیست؟ همه‌چیز درباره‌ی گل سنتی نشانه‌گذاری گوسفند
2025-11-14
گِل‌بَرِه چیست؟ همه‌چیز درباره‌ی گل سنتی نشانه‌گذاری گوسفند
اگر اهل دامداری سنتی یا مناطق عشایری و روستایی زاگرس باشید، احتمالاً نام «گِل‌بَرِه» را شنیده‌اید؛ اما وقتی این واژه را در گوگل جستجو می‌کنید، تقریباً هیچ نتیجه‌ای پیدا نمی‌شود. دلیلش ساده است: گِل‌بَرِه یک اصطلاح کاملاً محلی و شفاهی است که نسل‌به‌نسل میان دامداران منتقل شده و کمتر وارد متون رسمی شده است.
در این پست وبلاگ، با این ماده‌ی سنتی، کاربردها، ترکیب آن و دلیل محبوبیتش میان دامداران آشنا می‌شویم.
گِل‌بَرِه چیست؟
گِل‌بَرِه یک گِل معدنی رنگی کاملاً طبیعی است که دامداران برای:
- رنگ‌آمیزی پشم گوسفند
- نشانه‌گذاری گله‌های مختلف
- تشخیص دام‌ها هنگام کوچ، چرا یا فروش
- علامت‌گذاری دام‌های بیمار یا آبستن
استفاده می‌کنند.
این گِل معمولاً رنگ قرمز، نارنجی یا قهوه‌ای دارد و از خاک‌هایی ساخته می‌شود که در طبیعت دارای اکسید آهن هستند؛ چیزی شبیه همان «گل اخرا» که در نقاشی و هنر نیز استفاده می‌شود.
چرا به آن گل بره می‌گویند؟
این واژه در مناطق مختلف به صورت‌های گوناگونی شنیده می‌شود:
- گِل‌بَرِه
- گِل بَرّه
- گِل بَره
- گِل وَره (در برخی گویش‌ها)
ریشه‌ی این نام محلی است و به معنی گِلی که برای دام به‌کار می‌رود. چون بیشتر برای برّه‌ها و گوسفندان استفاده شده، «بره» هم وارد نامش شده است.
ترکیبات گِل‌بَرِه
گِل‌بَرِه از مواد بسیار ساده و صددرصد طبیعی درست می‌شود:
- خاک اخرا (گل سرخ) یا رس رنگی
- آب
و بسته به منطقه، برای چسبندگی بیشتر ممکن است کمی از موارد زیر اضافه شود:
- ماست ترش
- روغن حیوانی
- خاکستر الک‌شده
نتیجه یک گِل نرم و رنگی است که به‌خوبی روی پشم می‌ماند و برای حیوان ضرری ندارد.
روش سنتی درست‌کردن گِل‌بَرِه
- خاک رنگی (اخرا یا رس سرخ) الک می‌شود تا سنگ‌ریزه نداشته باشد.
- آب کم‌کم افزوده می‌شود تا قوامی شبیه ماست رقیق پیدا کند.
- در صورت نیاز، مقدار کمی ماست ترش یا روغن برای چسبندگی بیشتر اضافه می‌شود.
- پس از ۱۰–۱۵ دقیقه استراحت، گِل آماده‌ی استفاده است.
این مخلوط با دست یا برس روی پشم گوسفند مالیده می‌شود و پس از خشک‌شدن، رنگی بادوام ایجاد می‌کند.
چرا دامداران هنوز از گل بره استفاده می‌کنند؟
با اینکه امروزه رنگ‌های صنعتی دامداری وجود دارند، اما گِل‌بَرِه همچنان محبوب است، چون:
- کاملاً طبیعی و بدون مواد شیمیایی است
- قیمتش بسیار پایین است
- برای پوست و پشم دام بی‌ضرر است
- در برابر باران و آفتاب مقاومت قابل‌قبولی دارد
- رنگی گرم و طبیعی روی پشم ایجاد می‌کند
در برخی مناطق حتی از آن در آیین‌ها و جشن‌های محلی نیز استفاده می‌شود.
گل بره و تفاوت آن با رنگ‌های صنعتی دام
رنگ‌های صنعتی مانند «دام‌پاد» یا اسپری‌های نشانه‌گذاری، سریع‌تر خشک می‌شوند و رنگ‌های بیشتری دارند، اما:
- گران‌ترند
- شیمیایی‌اند
- گاهی برای پشم مرغوب مناسب نیستند
به همین دلیل بسیاری از دامداران سنتی هنوز گِل‌بَرِه را انتخاب می‌کنند.
جمع‌بندی
«گِل‌بَرِه» یکی از آن واژه‌ها و ابزارهای سنتی دامداری است که در اینترنت کمتر شناخته شده، اما در واقع بخشی از فرهنگ و زندگی روزمره‌ی دامداران ایرانی بوده و هست. این گِل طبیعی، بی‌خطر و کم‌هزینه، همچنان یکی از بهترین روش‌ها برای نشانه‌گذاری گوسفند و بره‌ها به شمار می‌آید.